تغییر و تحول نگارگری های حرم رضوی به سبک مدرن در دوره قاجار - مجله عکسفا

حرم رضوی گنجینه ای است گرانبها مشتمل بر نفایس مکتوب، شیوه های مختلف معماری، آجرکاری، نگارگری، کاشی کاری، خوشنویسی، خاتم کاری، طلاکاری، نقره کاری و انواع بافته هاست. در این مجموعه بعلاوه به زمینه هایی از جمله مردم شناسی، جامعه شناسی، روانشناسی و اجتماعی به درستی توجه شده است.

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: در فرآیند توسعه فضاهای کاربردی متنوع حرم مطهر در دوران صفوی علاوه بر صحن کهنه و ایوان های مشرف بر آن، رواق ها و مقابری نیز ساخته شدند که یکی از آن مقابر گنبد حاتم خانی بود. این مقبره متعلق به حاتم خان اردوبادی تبریزی و همچون گنبد الله وردیخان است با این تفاوت که نقشه آن مستطیل و مشخصه هنری آن مقرنس های پرکار مزین به کاشی های معرق است.

وی اضافه نمود: در اواخر دوران صفوی از سرعت ساخت و ساز در مجموعه آستان قدس رضوی کاسته شد و اقدامات بیشتر به تکمیل و بازسازی آسیب ها محدود شد. از جمله این بازسازی ها میتوان به کتیبه فوقانی ایوان شمالی صحن کهنه اشاره نمود که به دستور شاه عباس دوم در سال 1059 ه.ق بازسازی شده است.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در سال 1084 ه.ق زلزله ای در مشهد رخ داد و به بعضی سازه های معماری حرم مطهر خسارت وارد کرد. شکاف هایی نیز بر بدنه گنبد فراز مرقد امام رضا (ع) ایجاد و خسارت ها به دستور شاه سلیمان صفوی ترمیم شد. این واقعه و چگونگی بازسازی گنبد بر کتیبه ای به خط محمدرضا امامی بر ساقه گنبد نقش بسته است.

لباف خانیکی اعلام کرد: با شروع حکومت نادر شاه افشار عملیات عمرانی حرم مطهر سرعت گرفت و تغییر و تحولاتی در مجموعه معماری حرم مطهر شروع شد. به استناد قصیده ای که بر دیوار ایوان طلا در صحن کهنه نقش بسته، به همت نادر شاه آن ایوان طی سالهای 1145 و 1146 ه.ق تعمیر و طلاکاری شده است. در همان برهه زمانی نیز به دستور نادر مناره ای بر بالای ایوان ضلع شمالی ساخته و طلاکاری شد.

وی گفت: دوران قاجار مقارن با تحول و دگرگونی فرهنگی و هنری از سنتی به مدرن، تحت تاثیر افکار و اندیشه های غرب بود؛ بنابراین نگارگری های دوره قاجار در فضاهایی مثل صحن نو (آزادی) از سنت های دیرین دور شد و رنگ و بوی مدرن و غربی به خود گرفت.

این باستان شناس خراسانی بیان کرد: مهم ترین اقدام در مجموعه حرم ساخت صحن نو در جبهه شرقی حرم در سال 1232 ه.ق در زمان فتحعلی شاه از محل عایدی موقوفات حرم بود. تکمیل ساختمان صحن نو 23 سال معطل ماند و در زمان حکومت محمدشاه قاجار به همت میرزا موسی خان فراهانی متولی وقت حرم مطهر و برادر میرزا ابوالقاسم فراهانی به اتمام رسید و کاشی کاری شد.

لباف خانیکی افزود: صحن نو مانند صحن کهنه چهار ایوان بر چهار طرف، غرفه ها و حجره هایی دو طبقه در دو طرف ایوان ها دارد. ایوان غربی صحن نو که به ایوان طلا معروف است در سال 1282ه.ق به دستور ناصرالدین شاه طلاکاری شد. هزینه طلاکاری این ایوان از محل عایدی موقوفات تامین شد و سرپرستی طرح برعهده میرسید محمدحسین عضدالملک قزوینی بود.

وی تشریح کرد: احداث صحن نو موجب شد قطعه ای از زمین های وقفی شاه عباس بین آن صحن و گنبد حاتم خانی باقی بماند. در سال1251 ه.ق در آن فضا به همت الهیارخان آصف الدوله دایی محمد شاه قاجار رواق جدیدی به نام دارالسعاده احداث شد. پس از آنکه محمدابراهیم خان امین السلطان در شمال شرقی رواق دارالسعاده به خاک سپرده شد، پسرش علی اصغر خان امین السلطان آن رواق را آینه کاری کرد.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: در بخش دیگری از زمین های به جای مانده وقفی شاه عباس صفوی علیقلی میرزا حشمت الدوله پسر فتحعلیشاه قاجار و حاکم خراسان مدرسه ای ساخت معروف به مدرسه حشمت الدوله اما پس از برکناری او، بنای مدرسه را در زمین وقف و داخل مجموعه حرم با فقه اسلامی ناسازگار دیدند و حجره های پایینی مدرسه را به محل اقامت خدام اختصاص دادند و حجره های بالایی را برای کتابخانه در نظر گرفتند.

لباف خانیکی گفت: فضاهای معماری عصر قاجار در مجموعه حرم مطهر به جهت نقشه و ساختار کالبدی با فضاهای عصر تیموری و صفوی تفاوت زیادی ندارند، اما به لحاظ کاربرد تزیینات معماری متفاوتند. به این معنی که در کاشی ها رنگ های آبی و لاجوردی قدیمی که نماد آسمان و آب بودند، جای خود را به رنگهای قرمز و زرد داده و کاشی های هفت رنگ جایگزین کاشی های معرق شده و به جای نقش های رمزآلود و نمادین روی کاشی ها مانند اسلیمی ها گل و برگ های انتزاعی را با نقش های واقعی و شناسنامه دار آراسته اند و در این جهت تا آنجا پیش رفته اند که علاوه بر گل های رز، کوکب، زنبق و لاله، انواع پرندگان و میوه ها و حتی انسانهایی در قالب فرشته را به تصویر کشیده و بناها و عمارات اروپایی را نیز در قاب هایی به نمایش گذاشته اند.

وی توضیح داد: نام شاهان قاجار مانند محمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در کتیبه هایی بر کاشی ها و قاب های مرمرین، درها و ایوان ها مشاهده می گردد که نشانه توجه و توسل آنها به حرم مطهر رضوی است.