داستان ساخت قدیمی ترین صابون ایران - مجله عکسفا

تاریخچه فراوری این صابون در مراغه معلوم نیست، عده ای تاریخش را با ساخت حمام های دوره صفوی در این شهر همزمان می دانند و عده ای هم مثل سازندگان امروزی اش تاریخ ابداع آن را به 150 سال قبل مربوط می دانند، اما فعلا مستندی وجود ندارد که نشان دهد تاریخ ساخت این صابون از صد سال عقب تر برود؛ یعنی به زمانی که برداشت ماده ای به نام شُوران در دریاچه ارومیه شروع شد و صنعتگران محلی به خاصیت قلیایی آن برای فراوری صابون پی بردند.

صابون مراغه چندان سن و سالی ندارد اما خیلی زود سنتی شد و در میان شوینده های رنگارنگ و خوش عطر روز گم شده طوری که خیلی از امروزی ها حتی نامش را هم نشنیده اند. با تمام اینها صابون مراغه به خاطر خواص درمانی و مواد ساده و طبیعی که در فراوری آن به کار رفته، هنوز هم هواداران بسیاری دارد که باعث شده در فراوریی های انگشت شمار آن در مراغه باز بماند. تا همین اوایل دهه 60 تعداد کارگاه های فعال صابون مراغه به 20 کارگاه می رسید، اما امروز تنها چهار تا پنج کارگاه فعال در این شهر به جای مانده است.

دوباره به در بسته خورده ایم. درهای کارگاه های صابون سازی محله یوسف آباد مراغه را صاحبانش بستند و تابلوی کارگاه صابون محله چوخورآباد (منطقه جلگه ای و پست) هم بعد از شکایت همسایگان پایین آمد. از کارگاه هایی که قبل تر خبر تعطیل شدنشان را شنیده بودیم هم که بگذریم، این پنجمین کارگاهی است که در یک سال گذشته تعطیل شده. برخی آن قدر زود و بی خبر کرکره شان پایین آمد که اهالی محل هم خبردار نشدند.

بالاخره چند نفر از همسایه ها نشانی جاده ورجویی را در اطراف شهر می دهند که چند کارگاه به جامانده صابون سازی آنجا دور هم جمع شده اند. بعد از باغ های میوه و مرکز پرورش ماهی، تابلوی نارنجی، فرعی کارگاه صابون سازی را نشانمان می دهد. دیوارهای بلند و در بزرگ اینجا هم مثل قبلی هاست و می ترساندمان که نکند باز هم به در بسته بخوریم اما بلند بلند حرف زدن از داخل حیاط کارگاه امیدوارمان می نماید که چراغ این کارگاه هنوز روشن است.

در تدارک صابون

بخار صابون است که به هوا می رود. آن چیزی که زودتر از هر چیزی به چشم می آید، همین بخاری است که از سقف یکی از اتاقک ها بالا می رود و قاتی آبی آسمان می گردد. بوی چربی و روغن، بوهای ناآشنا که شباهتی هم به بوی صابون ندارد، به استقبالمان می آید. نه از دیگ های بزرگ به هم پیوسته و وسایل مکانیزه کارخانه های فراوری لوازم بهداشتی - آرایشی خبری هست و نه از متخصصان سفیدپوش که ماسک به صورت داشته باشند. کارگرها با لباس های معمولی، گرم کارشان هستند. یکی پله ها را تند بالا می رود و چند نفری پیت های حلب روغن را با چرخ داخل اتاقک ها می برند. اینجا همه کارشان را خوب بلدند و به ساخت چنین محصولی افتخار می نمایند.

این برترین صابون دنیاست چون همه چیزش طبیعی است و ماده شیمیایی ندارد. این را اسرافیل فرجی که ما را در حیاط کارگاه می بیند، به ترکی می گوید، همکارانش هم می خندند و با سر تاییدش می نمایند. افتخارش این است که 15 سال تمام همین جا در کارگاه صابون سازی صدر که به قول او قدیمی ترین و بزرگ ترین کارگاه صابون مراغه در ایران است، کار نموده و برای خودش استادکار شده: برترین صابون مراغه همین جاست، همواره هم صابون داریم، زمستان و تابستان ندارد.

کارگاه گرچه قدیمی ترین نیست اما بزرگ ترین کارگاه صابون سازی این شهر است و در روز ظرفیت فراوری یک و نیم تن صابون را دارد که در کنار بقیه کارگاه ها ظرفیت فراوری صابون در مراغه را به سه تن در روز می رساند. در کارگاه صابون سنتی مراغه هم مثل بقیه کارگاه های سنتی هر چیزی جای خودش را دارد. طبقه بالا جای دیگخانه هاست که بخار از کناره های آن بالا می رود. طبقه پایین دیگخانه، جای سکو و استخر صابون است، از آنجا هم یک راه به گرمخانه می رود. حیاط بزرگ هم تا چشم کار می نماید جای تخت های چوبی خالی است که کنار هم منظم چیده شده اند. به سمت در ورودی که برگردیم هم انبار است که همه راه ها به آنجا ختم می گردد.

از پی تا صابونپزخانه

مواظب باشید، صابون جوشیده است. صابون مایع قُل قُل می زند و اسرافیل فرجی با یک کفگیر بزرگ آن را هم می زند. یک چشمش به ماست که خیلی نزدیک نشویم. به ترکی می گوید: آماندی، یانارسیزها که به فارسی یعنی: بپا، می سوزید. از پله های زنگ زده و بزرگ که بالا می رویم، جای دیگخانه هاست. دیگ ها یک سقف فلزی کوچک دارند و بخار از کنارهای آن بالا می رود.

دیگ های بزرگ به صف ایستاده اند. دیگ شماره یک همان جایی است که اولین مرحله ساخت صابون آنجا شکل می گردد. 830 کیلو پی حیوانی، 200 کیلو سود سوزآور و حدود یک هزار لیتر آب که داخل دیگ شماره یک ریخته می گردد، قدم اول کار صابون سازی است اما بسم الله صابون پزی را چند ساعت قبل گفته اند؛ همان موقع که فرجی و دیگر همکارانش درهای پیت حلبی را پاره کردند و پی های سفت شده را که شکل قالب گرفته بودند از بالا داخل دیگ خالی کردند.

برخلاف قدیم ها که سود سوزآور هم شکل منجمد داشت و آن را از بالا روی پی می انداختند، امروز آن را با شیلنگ روی چربی ها می ریزند. تخلیه سود از بخش های خطرناک ساخت صابون است و اگر کارگرها مراقب نباشند، یک قطره از آن می تواند یک نفر را کور کند.

فرجی هنوز هم جای سوختگی سود را روی سینه اش دارد؛ شیلنگ از دستم دررفت و اسید روی لباسم پاشید، با آنکه زود روی تنم آب ریختند اما تنم را سوزاند. این سه ماده که داخل دیگ شد، دیگر نوبت کارگرهای پای دیگ است که مراقب دیگ باشند و همش بزنند.

هر ماده اش را از یک جای ایران می آورند، پی گاو و گوسفند را از شمال، همدان و کرمانشاه می آوریم. سودسوزآور را از پالایشگاه ماهشهر و آب هم که خدا برکت بدهد، در مراغه کم نیست. این را حسین دهقان می گوید که جای همکارش را پای دیگ گرفته. تقریبا سه، چهار ساعتی است که پای صابون است و دیگر وقتش رسیده که زیر دیگ را خاموش کند؛ ببینید، صابون اولیه همین است و می گردد از آن استفاده کرد چون به قول خودمان کار جفتگیری روغن و قلیا تمام شده. زیر دیگ که خاموش شد، روی دیگ را برای 24 ساعت می پوشانند تا به قول استادکارها آن را دم بگذارند تا صابون به اصطلاح برسد. دهقان در دیگ را با یاری یک کارگر دیگر می گذارد: کار صابون فعلا تمام است تا فردا صبح که نمک را داخل دیگ بریزیم. بقیه کار را نمک تمام می نماید.

از صابون تا کارگاه

رمز موفقیت صابون مراغه همین جاست؛ یعنی وقتی که نمک به صابون اضافه گردد، آن وقت صابون ناب و خالص از پساب و ضایعاتش جدا می گردد. بهزاد صدرحقیقی عامل موفقیت و کیفیت صابون مراغه را وقتی می داند که نمک مواد شیمیایی را از صابون جدا می نماید: نمک با محتویات دیگ واکنش شیمیایی نشان می دهد و محلول را دو قسمت می نماید. صابون ناب و خالص بالای دیگ جمع می گردد و پساب صابون هم ته نشین می گردد. این مرحله هم هشت تا ده ساعت زمان می برد.

در اینجا دیگر راه صابون و پسابش از هم جدا می گردد. پساب به مخازن جمع آوری می رود و صابون خالص هم راهی دیگ شماره سه می گردد. در دیگ شماره سه آب شیرین جوشانده شده به صابون اضافه می گردد و دستگاه میکسر این محلول را آن قدر می زند تا همگُن گردد. اما کار پساب هنوز تمام نشده و داستان خودش را دارد. به قول آقای صدر که فوت و فن کار را از پدرش که زمانی کارگاه صابون سازی داشته آموخته، در شغل سنتی هیچ چیز هدر نمی گردد: پساب هم منبع عایدی است. پساب صابون سه تا نه درصد گلیسیرین دارد. ما پساب ها را تغلیظ می کنیم و به کارخانه های فراوری مواد شیمیایی می فرستیم تا آن را فرآوری نمایند.

اسرافیل فرجی باز هم پای دیگ است، این بار دیگ شماره سه. صابونی را که دیروز چربی و اسیدش را با هم قاتی نموده بودند، امروز با آب گرم همگن می نماید. سر دستگاه میکسر را داخل دیگ می گذارد و دکمه را می زند: اگر آب را اضافه نکنیم، صابون نمی تواند شکل بگیرد.

این آب یاری می نماید، قالب های صابون که در مرحله آخر خشک می شوند، از حالت مستطیلی بیرون بیایند و به قول ما پیچ بخورند. صابون مراغه ای که به رنگ نارنجی و سفیدش شناخته می گردد، در همین مرحله رنگ می گیرد. کارگاه ها معمولا یک در میان نوع سفید و نارنجی فراوری می نمایند.

یعنی یک مرحله صابون سفید و یک مرحله صابون نارنجی. فرجی می گوید: صابون سفید که هیچ، رنگ نمی خواهد اما اگر بخواهیم صابون نارنجی بزنیم، بعد از نمک، رنگ را داخل دیگ اضافه می کنیم و هم می زنیم. اگر بخواهیم یک سری را با روغن نارگیل فراوری کنیم، وقت اضافه کردن روغن هم همین حالاست. حالا دیگر سوپ نارنجی داخل دیگ آماده است و بخارش هم به هوا بلند شده اما هنوز یک مرحله دیگر دارد تا شبیه آن چیزی گردد که ما امروز به نام صابون مراغه می شناسیم.

از دیگ تا دریا

محلول داغ و نارنجی با فشار روی زمین می پاشد. سرشیر لوله قطور که تا آخر باز گردد، قلپ قلپ صابون است که کف اتاقک را می پوشاند. بخار که بالا می رود، دیگر بوی آشنای صابون مراغه را می گردد خوب به یاد آورد. خطرناک ترین مرحله فراوری صابون همین جاست. آن قدر خطرناک که اجازه ورود به این سالن یا به قول خودشان سکو را به ما نمی دهند. باید از چهارچوب های ورودی گردن کج کنیم و بقیه ماجرا را دیدن کنیم. اینجا بیفتید، کارتان تمام است. آن قدر داغ است که درجا پوستتان کنده می گردد.

یک بار نزدیک بود پایم لیز بخورد و بیفتم وسط صابون ها، خدا رحم کرد که دستم را گرفتم به دیوار و نیفتادم. اسرافیل فرجی چکمه پوشیده و یک دستش به سرشیر لوله ای است که صابون را از دیگ شماره سه به اینجا منتقل می نماید. سکوی استخر به عمق ده سانتی متر است. یک اتاقک تقریبا 70 مترمربعی که صابون مایع در اینجا باید سفت گردد و به اصطلاح ببندد. سقف بلند اتاق را چندین کولر کار گذاشته اند تا صابون در روزهای گرم تابستان زودتر خشک گردد. تقریبا 12 ساعت طول می کشد تا صابونی که کف اتاق را پوشانده، سفت گردد.

صابون که سفت می گردد، سطح اش آن قدر صاف و براق است که می گردد رویش اسکیت بازی کرد. اما وقت کار است. کارگرها دمپایی های سفید پا می نمایند و روی صابونی که به سفتی زمین شده راه می افتند تا رویش طراحی نمایند؛ با یک خط کش آهنی و یک کاردک. زیباترین و دوست داشتنی ترین مرحله فراوری صابون فرا رسیده. با خط کش روی صابون ها خط می کشند و تمام سطح آن را به ده فال یا قطعه بزرگ تقسیم می نمایند. کارشان شبیه بُرش دادن قطعات کیک است، انگار برش کارها هم این مرحله را خیلی دوست دارند. روی صابون خم شده اند و با دقت برش می زنند. یکی از برش کارها می گوید: هر کدام از این قطعات ده تایی را باز هم به ده فال کوچک تر قسمت می کنیم. یک وقتی همین جا و یک وقتی صابون ها را داخل گرمخانه می بُریم. صابون که مثل کیک برش خورد، حالا باید صابون هایی که روغن نارگیل دارند از بقیه تعیین گردد. یکی از کارگرها در حیاط یا گوشه گرمخانه می نشیند و مهر صدر را روی صابون های مرطوب می زند.

دهقان می گوید: دیگر مشتری ها هم می دانند که آنهایی که مهر دارد، روغن نارگیل دارد؛ البته قیمتش یک کمی هم گران تر است اما به نظر من بهتر است چون مو را نرم تر می نماید. حدود هفت تا ده روز طول می کشد که این فال ها چه مهردارها و چه بی مهرها نیم خشک گردد. بهار و تابستان فال های صابون را روی تخت های چوبی حیاط و زیر گرمای خورشید خشک می نمایند و بیشتر پاییز و زمستان جای خشک کردن صابون گرمخانه است. دو تا سه ماه هم طول می کشد تا صابون کاملا خشک گردد.

دهقان که می گوید همه چیز به سفارش مشتری ها ربط دارد: برای ما که فرقی ندارد، برخی ها نیمه خشک را می پسندند که مقرون به صرفه تر است و برخی ها هم به خاطر کیفیت، صابون خشک را دوست دارند. برش که تمام شد و صابون ها برای حمام آفتاب روی تخت ها کار گذاشته شدند، دیگر کار امروز کارگرها تمام است و باید دست و رویشان را بشویند و راهی خانه شوند.

کارگرهای کارگاه های صابون سازی احتمالا تمیزترین و سفیدترین دست ها را دارند چون کف دستشان به جای دود و سیاهی فقط لیزی دارد، آن هم لیزی چربی صابون. اما در هوای سرد، باید با یک ظرف روی دست همدیگر آب گرم بریزند. چون صابون مراغه به خاطر چربی اش در آب سرد کف نمی نماید. این از ویژگی های صابون سنتی مراغه است که حتی استفاده اش هم با بقیه صابون ها فرق دارد.

مراغه نارنجی، مراغه سیاه

تا سقف را صابون چیده اند. کیپ تا کیپ هم دیوارهای صابونی نارنجی و سفید و سیاه بالا رفته اند و وسط دکان فقط به مقدار یک میز و صندلی برای دکان دار و شاگردش جا هست. در بازار سنتی مراغه، راسته سراج بازار دکان هایی که از پایین تا بالای مغازه را صابون چیده باشند کم است اما هستند هنوز دو، سه فروشنده ای مثل جعفرآقا که شیوه شان را حفظ نموده اند و جز صابون مراغه چیز دیگری نمی فروشند.

جعفرآقا قبلا خودش هم کارگاه صابون سازی داشته و احتمالا به همین دلیل است که بعد از 50 سال هنوز هم شکل کسب و کار قدیمی را رها نمی نماید؛ همه صابون را به رنگ نارنجی اش می شناسند، قدیم ها نارنجی اش پرطرفدارتر هم بود اما الان رنگ سفیدش هم خواستار زیاد دارد چون مردم می فهمند که بالاخره هر چه باشد رنگ، شیمیایی است و مراغه سفید جنس ناب است. جعفر آقا صابون سیاه هم دارد که در کارگاه ها از آنها خبری نبود، می گویند که عصاره 12 گیاه مثل: صدر، حنا، کتیرا، رنگ حنا، زرده تخم مرغ و آب هندوانه را دارد. با آنکه صابون های سیاه مجوز بهداشت ندارند اما مراغه سیاه هم مشتری زیاد دارد: برخی ها صابون های مانده را دوباره می پزند و رنگ سیاه به آن می زنند. به همین دلیل بهداشت به راحتی مجوز نمی دهد.

اگر کارگاه ها اصل صابون 12 گیاه را بزنند، قیمتش دوبرابر مراغه های معمولی درمی آید. حتی در سراج بازار مراغه هم صابون مراغه رونق سابق را ندارد چون به قول جعفرآقا جوان ها دنبال صابون و شامپوهای عطری و شیک هستند: نوه ام به من می گوید که این صابون کلاس ندارد. شاید خوشگل نباشد و بوی عطر خارجی ندهد اما برای شوره سر و ریختن مو هیچ چیز بهتر از آن نیست.

غیر از اینها هزینه فراوری این صابون ها هم بالارفته و کار فراوری را سخت نموده. مخصوصا هزینه حمل و نقل که دارندگان همین چند کارگاه هم از آن گله دارند. رحیم احدی مالک کارگاه ممتاز هم از افزایش هزینه های فراوری گله دارد، نبود حمایت دولتی توان رقابت با صابون های تازه را از آن گرفته؛ بعد از آنکه یارانه سوخت را برداشتند، هزینه حمل نقل و ماهانه ما یک دفعه یک ونیم برابر شد، غیر از این، هزینه برق و کارگری هم خیلی بالا رفت اما با این شرایط قیمت را هم نمی توانیم بالا ببریم. فراورینمایندگان صابون مراغه موافق روگردانی مردم از این صابون نیستند. چون با افزایش آگاهی مردم به طب سنتی توجه هم به صابون مراغه هم بیشتر شده.

معتقدند آن چیزی که این صابون احتیاج دارد، حمایت دولتی و اطلاع رسانی برای این صابون سنتی است. صدر حقیقی می گوید: کاهش تعداد کارگاه های صابون مراغه به این معنی نیست که مردم این صابون را نمی پسندند چون در دوره ای این کارگاه ها مثل قارچ رشد کردند و حالا که شرایط مناسب نیست، تعطیل شده اند وگرنه فراوری یک روز ما از فروش یک روز تمام آن کارگاه ها بیشتر است. مشکل، تبلیغات و اطلاع رسانی است. تعطیلی کارگاه های این صابون سنتی به هر علت که باشد، درهای این فراوریی های سنتی آرام آرام بسته می گردد و ممکن است تا چند سال دیگر از همین چهار، پنج کارگاه هم دیگر در مراغه نشانی نماند.